Một nhóm người sống trong hang nhiều năm, không thấy được ánh sáng, chỉ thấy được những cái bóng in lên vách đá thông qua một khe ánh sáng nhỏ ở cửa hang. Ngày kia, có một người thoát ra được bên ngoài. Sau một thời gian, mắt anh ta điều chỉnh lại sau nhiều năm trong bóng tối và bắt đầu thấy được thiên nhiên đẹp, thấy được rất nhiều thứ kì diệu bên ngoài. Người này quay lại vào hang kể cho nhóm người còn lại nghe. Không ai tin anh ta. Đối với họ những gì họ tin là thật chỉ có những cái bóng trên vách đá.
Họ không tin người đàn ông kia vì cái họ biết và tin chỉ nằm trong giới hạn nhận thức của họ. Nhận thức đến đâu thì hiểu biết đến đấy. Những cái bóng họ thấy trong hang là thực tế. Thực tế nó chỉ là bóng nhưng nhận thức của họ về cái bóng lại hoàn toàn khác.
Qua câu chuyện này, chúng ta có thể rút ra được vài nguyên lý về sự tự nhận thức.
1. Thực tế là thực tế nhưng nhận thức của mỗi người mỗi khác. Chúng ta không nên cố gắng thuyết phục một người khác sai vì nhận thức họ cho là đúng thì nó đúng. Nó luôn đúng với họ. Mình chỉ có thể mở đường cho người khác để họ tự thay đổi nhận thức chứ không thể ép buộc họ thay đổi nhận thức.
2. Thay đổi một niềm tin rất khó vì sự thay đổi nhận thức cần một thời gian dài để điều chỉnh.
3. Chúng ta không thể truyền tải cái trải nghiệm cho người khác. Ví dụ: khi mình còn nhỏ, làm sao mình cảm nhận được thế nào là sự thiêng liêng tình thương cha mẹ. Chỉ đến khi mình nuôi nấng đứa con đầu tiên thì mình mới có cảm nhận đó. Cảm nhận đó, trải nghiệm đó không thể diễn đạt hết bằng lời, không thể truyền tải sang người khác. Kiến thức có thể đi đường tắt nhưng trải nghiệm thì không.
4. Thay đổi nhận thức cần có điều kiện cần và đủ. Điều kiện cần: kiến thức, sự hiểu biết đúng đắn về sự việc. Cái này có thể học. Điều kiện đủ: tâm tĩnh lặng và quán chiếu (chiêm nghiệm lại những suy nghĩ). Cái này cũng có thể hành.
Cái rất khó ở đây là ‘’kiến thức, sự hiểu biết đúng đắn về sự việc’’ lại phụ thuộc vào những gì một người đã từng đọc, từng nghe, từng thấy hàng ngày trong môi trường họ sống trong một thời gian dài. Một người chỉ chơi với những người bạn toàn tiêu cực thì giống như những người trong hang chỉ toàn thấy cái bóng. Việc đầu tiên cần làm là mở đường cho họ thoát ra khỏi cái hang, cũng như phải thoát ra khỏi những người bạn tiêu cực ấy thì dần dần sẽ thấy được ánh sáng.
